Ünlüler/Uzun Okunanlar

Ünlüler/Uzun Okunanlar

Buraya kadar bazı ünlülerde açıklık, kapalılık ile kalınlık, incelik gibi söyleyiş farklılıklarını gördük.

Şimdi ünlü seslerde başka değişikliklere değineceğiz. Bu bir ünlünün bulunduğu kelimeye göre uzun okunması. Bu uzunluk ünlü sesin çıkış noktasında bir değişiklik meydana getirmez, sadece sesin söyleniş süresini uzatır. Bunlar “uzun a” , “uzun i” ve “uzun u” ve daha az olarak da uzun okunan “e” dir. Türkçede ince okunan ses olmadığı gibi uzun okunan ses de yok. Uzun okunan seslerin bulunduğu bütün sözcükler dilimize özellikle Arapça ve Farsçadan geçmiştir. Geldikleri dildeki uzun söylenişlerini dilimizde de sürdürürler. Ancak bazıları Türkçenin yapısına uyup günümüzde kısa söylenebilmektedir.

“a” nın uzun okunduğu örnekler 

a:dem – a:dil – a:lim – ada:let – na:mus – ta:rih – sa:hil – sa:dık – a:kil – la:le – a:şık ma:vi – sa:niye – ta:ciz  ta:kip –  sa:bık – ba:dem – şa:ir – va:li – va:di  ala:ka sa:kin – a:fet – muha:bir – muha:lefet  muka:yese – muha:sebe – ga:liba kimya: – kimya:sal – siya:sal – siya:si siya:set

“e” nin uzun okunduğu örnekler;

me:mur –  te:sis – te:hir – te:min – te:mi:nat – me:zun – te:cil – te:lif – te:yit – te:diye

“i” nin uzun okunduğu örnekler

i:cat – aşi:ret – i:lan – i:zah – kasi:de – i:ma – i:mal – i:kaz -şi:ve – ni:san -i:lam i:man -mesai: – mi:ras – neti:ce – endi:şe – hemşi:re

Bir de kelimenin sonunda bulunan ve uzun okunan “i” var. Bu uzun okunan “i” Arapça kökenli sözcüklere ait bir ek. Sözcüğe aitlik anlamı verir ve bizde her zaman değil; bazen “-sel, -sal” ekiyle karşılanır.

ila:hi: – fizi:ki: – edebi: – kimyevi: – tarihi: – merkezi: – milli: – di:ni: – askeri: adli: bedeni: -siya:si: – hissi: – ailevi: – huku:ki: – şahsi: – coğra:fi: – haki:ki: – yaba:ni: vasati: – gıya:bi: – cinsi: mesleki:

Sonda bulunan ve uzun okunan “i” leri kısa söylersek sözcüğe eklenmiş belirtme eki “i” olarak anlaşılır. Askeri – bedeni – tarihi gibi.

Bir de kelime başında bulunan “bi” eki vardır. Farsçadan dilimize geçmiştir ve sözcüğe olumsuz anlam verir. Türkçedeki “-sız” ekiyle aynı anlamdadır. “bi” ekindeki “i” de uzun okunur.

bi:tap – bi:gâne – bi:günah – bi:çare – bi:haber – bi:kes – bi:karar – bi:taraf – bi:vefa 

Ancak bu “i” yi gene kelime başında bulunan ama Arapçadan geçen “bi” ve “bila” ekleriyle karıştırmamak gerekir. Bu eklerdeki “i” ler kısa okunur.

bihakkın – bilcümle – bilfiil – bittabi – bizatihi – bilmukabele

bilakis – bilaistisna – bilasebep

“u” nun uzun okunduğu örnekler;

numu:ne – ucu:be – uluf:e – umu:mi – memnu:niyet – mecbu:ren – huku:ken –  huku:ki kanu:nen – kanu:ni – Cumhu:riyet – hükû:met – usu:len

Bu kelimelerin bazılarının ancak sesli harfle başlayan bir ek aldıklarında uzadıkları görülür. Yani yalın halde söylenişlerinde günümüzde kısadırlar.

umum – umu:mu       memnun – memnu:niyet      mecbur – mecbu:ren

hukuk – huku:kun     kanun – kanu:ni:                   usul – usu:len

Aynı durum yani yalın halde kısa okunup sesli harfle başlayan ek aldıklarında uzama hali “a” ve “i” için de geçerlidir.

din – di:nen – di:ni:                            imal  – ima:l etmek

cevap – ceva:ben – ceva:bi               ima:lat – ima:la:tı

ısrar – ısra:r etmek                            devam – deva:mı –  deva:m etmek