Ünlüler-Uzun Okunanlar-a-e-i
Buraya kadar bazı ünlülerde açıklık, kapalılık ile kalınlık, incelik gibi söyleyiş farklılıklarını gördük.
Şimdi ünlü seslerde başka değişikliklere değineceğiz. Bu değişiklik bir ünlünün bulunduğu kelimeye göre uzun okunması. Bu uzunluk ünlü sesin çıkış noktasında bir değişiklik meydana getirmez, sadece sesin söyleniş süresini uzatır. Bunlar “uzun a”, “uzun i” ve “uzun u” ve dilimizde daha az bulunan uzun “e”dir. Türkçede ince okunan ses olmadığı gibi uzun okunan ses de yoktur. Uzun okunan seslerin bulunduğu bütün sözcükler dilimize özellikle Arapça ve Farsçadan geçmiştir. Geldikleri dildeki uzun söylenişlerini dilimizde de sürdürürler. Ancak bazıları Türkçenin yapısına uyup günümüzde kısa söylenebilmektedir.
“a” nın uzun okunduğu örnekler
a:dem – a:dil – a:lim – ada:let – na:mus – ta:rih – sa:hil – sa:dık – a:kil – la:le – a:şık – ma:vi – sa:niye – ta:ciz – ta:kip – sa:bık – ba:dem – şa:ir – va:li – va:di – ala:ka – sa:kin – a:fet – muha:bir – muha:lefet – muka:yese – muha:sebe – ga:liba kimya: – kimya:sal – siya:sal siya:si – siya:
“e” nin uzun okunduğu örnekler;
me:mur – te:sis – te:hir – te:min – te:mi:nat – me:zun – te:cil – te:lif – te:yit – te:diye
“i” nin uzun okunduğu örnekler
i:cat – aşi:ret – i:lan – i:zah – kasi:de – i:ma – i:mal – i:kaz – şi:ve – ni:san – i:lam – i:man – mesai: – mi:ras – neti:ce – endi:şe – hemşi:re
Bir de kelimenin sonunda bulunan ve uzun okunan “i” var. Bu uzun okunan “i” Arapça kökenli sözcüklere ait bir ek. Sözcüğe aitlik anlamı verir ve bizde her zaman değil; bazen “-sel, -sal” ekiyle karşılanır.
ilahi: – fiziki: – edebi: – kimyevi: – tarihi: – merkezi: – milli: – di:ni: – askeri: adli: bedeni: siyasi: – hissi: – ailevi: – hukuki: – şahsi: – coğrafi: – hakiki: – yabani: – vasati: – gıyabi: – cinsi: mesleki:
Sonda bulunan ve uzun okunan “i” leri kısa söylersek sözcüğe eklenmiş belirtme eki “i” olarak anlaşılır.
