Ünlülerin Daralması
Konuyla ilgili çalışma metnine ve seslendirmesine buradan ulaşabilirsiniz.
Türkçe yazıldığı gibi okunan bir dildir diye öğretilir hep. Doğru, her ses nasıl yazılıyorsa öyle okunur. “ş” yazarız “ş” okuruz, “ç”yazarız “ç” okuruz. “Ş” okuyabilmek için başka dillerde olduğu gibi birden fazla sesi bir araya getirmeyiz. Ama sıra konuşmaya ya da okumaya geldiğinde birleşip kelimeleri oluşturan o seslerin farklı seslendirildiği haller vardır.
Sonu ünsüzle biten bir eylem kökünü gelecek zaman halinde söyleyelim. Kökün içinde “a,e,ı,i” ünlüleri varsa gelecek zaman ekinin başındaki “a” sesi “ı”, “e” sesi “i” olarak okunur.
a -e -ı – i + acak – ecek
(ı) (i)
İlk örneğimiz yap- kökü olsun.
Sonuna (-acak) ekini getirdiğimizde okunuşu yapacak değil, “yapıcak” olur.
Bu kez eylem kökü gel- olsun. Gelecek zaman hali gelecek, okunuşu “gelicek” olmalı. Örnekleri görelim.
yapacak yapıcak gelecek gelicek
satacak satıcak bitecek biticek
kıracak kırıcak sevecek sevicek
sıkacak sıkıcak sayacak sayıcak
çekecek çekicek gidecek gidicek
silecek silicek akacak akıcak
Eylem kökünde “o,ö,u,ü” varsa bu kez gelecek zaman ekinin başındaki “a”sesi “u” , “e” sesi “ü” olarak okunur.
o – ö – u – ü + acak – ecek
(u) (ü)
kop- eylem köküne gelecek zaman ekini getirdiğimizde okunuşu, “kopucak” olur.
öp- eylem kökü gelecek zaman halinde “öpücek” olmalı.
kopacak kopucak öpecek öpücek
oturacak oturucak gülecek gülücek
görecek görücek kuracak kurucak
düşünecek düşünücek sürecek sürücek
bölecek bölücek dövecek dövücek
dolacak dolucak
Buraya kadar anlattıklarımız sonu ünsüzle biten eylem kökleri içindi. Sonu ünlüyle biten eylem köklerine “-acak, -ecek” ekini getirdiğimizde başka bir durum ortaya çıkar.
Örneğin; “bekle-” kökünden gelecek zaman hali yapacak olursak kök ve ek arasına bir “y” kaynaştırma harfi getirmek zorundayız.
İki sesli yan yana geleceği için okumamız mümkün olmayacaktır.
İşte bu kaynaştırma sesi kendinden önceki sesliyi daraltır aynı zamanda kendinden sonra gelen ekin başındaki ünlüyü varla yok arası okutur.
yaşayacak yaşıy(ı)cak kapayacak kapıy(ı)cak
tarayacak tarıy(ı)cak yürüyecek yüriy(i)cek
okuyacak okıy(ı)cak söyleyecek söyliy(i)cek
anlayacak anlıy(ı)cak ağlayacak a:ğlıy(ı)cak
Aynı örnekleri bir de olumsuz halleri ile verelim.
yaşamayacak yaşamıy(ı)cak kapamayacak kapamıy(ı)cak
taramayacak taramıy(ı)cak yürümeyecek yürümiy(i)cek
okumayacak okumıy(ı)cak söylemeyecek söylemiy(i)cek
anlamayacak anlamıy(ı)cak ağlamayacak a:lamıy(ı)cak
Ne güzel, ne sevindirici bir haber bu anadilimiz için… Kolay gelsin…